Rozwód cywilny a stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – zasadnicze różnice

Według danych GUS, liczba rozwodów cywilnych w Polsce od 2008 r. utrzymuje na stałym poziomie, tj. co roku średnio 65 – 66 tys. par. Coraz więcej osób decyduje się jednak na wszczęcie przed sądem kościelnym procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Znaczny wzrost liczby wnoszonych skarg powodowych dostrzec można  szczególnie po wejściu w życie reformy papieża Franciszka, której celem było uproszczenie i znacznie przyspieszenie kościelnych procesów małżeńskich.

Niska świadomość prawna społeczeństwa dotycząca przede wszystkim zasadniczych różnic pomiędzy procesem cywilnym o rozwód a procesem kościelnym o stwierdzenie nieważności małżeństwa powoduje wiele nieporozumień i wątpliwości.

W niniejszym artykule zostaną przedstawione podstawowe odrębności procesu o rozwód cywilny oraz procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego.

Rozwód cywilny a stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – przesłanki

Zgodnie z Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym, pozew o rozwód cywilny można wnieść, gdy między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia. Przyjmuje się, że rozkład jest zupełny, gdy wszystkie więzy łączące małżonków (duchowe, fizyczne i gospodarcze) uległy zerwaniu. Rozkład pożycia jest trwały, gdy doświadczenie życiowe pozwala przyjąć, że na tle okoliczności konkretnej sprawy powrót małżonków do pożycia nie nastąpi.

Orzeczenie rozwodu nie jest jednak dopuszczalne, pomimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Osoba wnosząca skargę powodową dot. stwierdzenia nieważności małżeństwa powinna być wewnętrznie przekonana o tym, że jej małżeństwo zostało nieważnie zawarte, ponieważ występuje minimum jedna przeszkoda zrywająca, braki formy zgody małżeńskiej lub formy kanonicznej, określone w Kodeksie Prawa Kanonicznego.

W tym celu warto zasięgnąć fachowej porady u adwokata kościelnego, wybranego z listy dostępnej w siedzibie i na stronie internetowej sądu kościelnego w danej diecezji albo skorzystać z bezpłatnej konsultacji prawnej w siedzibie sądu kościelnego.

Jak i gdzie rozpocząć proces? Jakie dokumenty należy przedłożyć?

W celu zainicjowania procesu cywilnego należy wnieść pozew o rozwód do właściwego sądu okręgowego. Powództwo o rozwód wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeśli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. W przypadku niezaistnienia powyższej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeśli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania strony powodowej.

W sprawach o rozwód orzeka zazwyczaj skład trzyosobowy, tzn. 1 sędzia zawodowy i 2 ławników.

Do pozwu o rozwód należy dołączyć:

  • odpis aktu małżeństwa (z Urzędu Stanu Cywilnego);
  • odpisy skrócone aktów urodzenia dzieci (jeżeli strony posiadają wspólne małoletnie potomstwo).

Dla rozpoczęcia procesu kościelnego konieczne jest natomiast wniesienie skargi powodowej do właściwego sądu kościelnego. W sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, które nie są zarezerwowane Stolicy Apostolskiej, właściwym może być zarówno sąd miejsca (diecezji) zawarcia małżeństwa, zamieszkania strony pozwanej lub powodowej, jak również sąd, przed którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów.

Wśród załączników do skargi powodowej najczęściej wymienia się:

  • świadectwo ślubu (od proboszcza parafii, w której zawarte zostało małżeństwo);
  • dokument potwierdzający stan cywilny stron, tj. odpis wyroku orzekającego rozwód (jeśli orzeczono już rozwód cywilny) lub odpis aktu małżeństwa.

W niektórych diecezjach istnieje wymóg przedłożenia dodatkowo odpisów protokołów rozpraw w sprawie o rozwód (np. w diecezji radomskiej) oraz kanonicznego potwierdzenia zamieszkania strony pozwanej (np. w archidiecezji lubelskiej).

Jak przebiega proces?

W przeciwieństwie do postępowania przed sądem cywilnym sąd kościelny nigdy nie wzywa stron na ten sam termin. Zarówno stronie powodowej, jak i pozwanej, a także wszystkim świadkom zapewnia się dyskrecję i poczucie komfortu, gdyż przesłuchanie odbywa się bez osób postronnych. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest procesem pisemnym, a strony zawsze przesłuchiwane są osobno wyłącznie w obecności sędziego – audytora oraz notariusza (urzędnika sądowego, który spisuje zeznania). W pierwszej kolejności na pytania odpowiada zawsze strona powodowa, następnie – pozwana i kolejno powołani świadkowie. Strony w ogóle nie muszą spotkać się w sądzie kościelnym.

Reforma papieża Franciszka, która weszła w życie 8 grudnia 2015 r., daje możliwość zakończenia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa już w I instancji (wcześniej konieczne były 2 instancje). Wyrok stanie się prawomocny, jeżeli żadna ze stron nie odwoła się od niego w terminie 15 dni.

Koszty…

Wnosząc pozew o rozwód do sądu cywilnego, należy uiścić opłatę stałą w wysokości 600 zł. Do tego mogą dojść koszty związane ze stawiennictwem świadków, sporządzeniem opinii przez biegłego. Gdy sytuacja materialne nie pozwala na poniesienie ww. kosztów bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny, można wnosić o zwolnienie od kosztów sądowych w całości lub w części. W tym celu należy przedłożyć w sądzie wypełniony formularz oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.

Natomiast sądy kościelne w Polsce dotychczas nie mają ujednoliconej stawki opłaty za proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, które wahają się od ok. 1000 zł do nawet 3000 zł. Podobnie jak w procesie cywilnym, do powyższej kwoty należy doliczyć ewentualne koszty biegłego, jak również można wnosić o zwolnienie od konieczności ponoszenia opłaty lub rozłożenie jej na raty.

Na terenie Episkopatu Polski nie ma ujednoliconej listy dokumentów, którą należy przedstawić w sądzie kościelnym, aby ten rozważył możliwość zwolnienia od opłaty za proces. W zależności od diecezji może to być np. zaświadczenie o statusie bezrobotnego lub korzystaniu z pomocy społecznej, PIT-37 za ostatni rok.

Fachowy pełnomocnik…

Zarówno w postępowaniu przed sądem cywilnym, jak i kościelnym, dopuszczalne jest korzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Jednakże, w procesie cywilnym może być nim adwokat lub radca prawny, natomiast w procesie kościelnym – wyłącznie adwokat kościelny, legitymujący się aktualnym dekretem biskupa diecezjalnego, wydawanym na okres max. 2 lat i uprawniającym do pełnienia funkcji przy danym sądzie kościelnym.

Wikariusze sądowi wielu sądów kościelnych w Polsce przestrzegają przed szukaniem pomocy prawnej dot. stwierdzenia nieważności małżeństwa w tzw. kancelariach kanonicznych lub „kancelariach prawa kanonicznego”, których przedstawiciele nie zostali oficjalne zatwierdzeni do pełnienia funkcji adwokata kościelnego przy danym sądzie kościelnym (tj. nie legitymują się aktualnym dekretem biskupa diecezjalnego). Osoby te zazwyczaj nie posiadają odpowiednich kompetencji merytorycznych oraz moralnych, określonych prawem kanonicznym oraz nie podlegają dyscyplinarnie biskupowi diecezjalnemu.

O czym orzeka sąd w wyroku?

Orzeczenie sądu cywilnego rozstrzyga przede wszystkim o tym, że małżeństwo przestaje istnieć. Sąd okręgowy orzeka:

  1. z urzędu o: winie, władzy rodzicielskiej, alimentach na wspólne małoletnie dzieci stron, czasowym korzystaniu z mieszkania;
  2. na wniosek jednego z małżonków o: eksmisji współmałżonka, podziale majątku wspólnego, alimentach dla małżonka;
  3. na zgodny wniosek stron o podziale wspólnego mieszkania.

Wyrok sądu okręgowego ma charakter konstytutywny, tzn. tworzy nową rzeczywistość prawną.

Sąd kościelny, po przeprowadzeniu dokładnych ustaleń co do okoliczności zawarcia małżeństwa kościelnego uznaje, że mimo wypowiedzenia w obecności kapłana oraz dwóch świadków sakramentalnego „tak”, związek małżeński między danymi osobami nigdy nie powstał z przyczyn określonych w Kodeksie Prawa Kanonicznego (tj. zaistnienia przynajmniej jednej z przeszkód małżeńskich). W przeciwieństwie do orzeczenia sądu cywilnego, wyrok sądu kościelnego ma charakter deklaratoryjny, tzn. nie tworzy nowej rzeczywistości prawnej, lecz tylko potwierdza istniejącą.

Wybrane specjalnie dla Ciebie artykuły:

Wpis pochodzi z kategorii: , , ,

1 thought on “Rozwód cywilny a stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – zasadnicze różnice”

  1. Arletta Bolesta

    Nt. kościelnego procesu o nieważność małżeństwa zapraszam również na mój blog.

    dr Arletta Bolesta (adwokat kościelny)

Comments are closed.